Obowiązek alimentacyjny najczęściej jest utożsamiany z obowiązkiem utrzymywania dzieci przez rodziców, podczas gdy w obowiązującym prawie przewidziane są również regulacje umożliwiające rodzicom wystąpienie o alimenty od ich dzieci. Warto podkreślić, że obowiązek alimentacyjny może występować w różnych konfiguracjach między krewnymi w linii prostej oraz rodzeństwem.
Podstawą prawną są przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego:
Art. 128 k.r.o. Obowiązek dostarczania środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania (obowiązek alimentacyjny) obciąża krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo.
Art. 132 k.r.o. Obowiązek alimentacyjny zobowiązanego w dalszej kolejności powstaje dopiero wtedy, gdy nie ma osoby zobowiązanej w bliższej kolejności albo gdy osoba ta nie jest w stanie uczynić zadość swemu obowiązkowi lub gdy uzyskanie od niej na czas potrzebnych uprawnionemu środków utrzymania jest niemożliwe lub połączone z nadmiernymi trudnościami.
Przesłanką dochodzenia alimentów przez rodziców od ich dzieci jest ich niedostatek, rozumiany, jako niemożliwość zaspokojenia ich usprawiedliwionych potrzeb możliwościami finansowymi. Najczęściej taka sytuacja ma miejsce w przypadku poważnych chorób rodziców lub podeszłego wieku. Obowiązek alimentacyjny istnieje niezależnie od stosunków pomiędzy uprawnionym, a zobowiązanym, przy czym sąd rozpatrujący sprawę może mieć na względzie dotychczasowe zachowanie uprawnionego w stosunku do zobowiązanego.
Przepisy nie określają wprost sposobu, w jaki uprawniony ma otrzymywać środki utrzymania. Obowiązek alimentacyjny można wypełniać nie tylko poprzez dostarczanie środków pieniężnych, ale również poprzez świadczenia w naturze (np. wyżywienie, ubrania, zapewnienie opieki i mieszkania). Jeśli strony nie potrafią porozumieć się co do sposobu realizowania obowiązku alimentacyjnego, konieczne będzie wystąpienie przez uprawnionego do sądu o zasądzenie odpowiedniej kwoty pieniężnej tytułem alimentów lub ustalenie innej formy świadczeń.
Nie ma przeszkód do ustalenia alimentów w drodze umowy pomiędzy stronami. Dopuszczalne jest również zawarcie ugody sądowej lub przed mediatorem.
Kiedy alimenty dla rodziców nie przysługują?
Fakt, iż rodzice źle wywiązywali się ze swoich obowiązków wobec dzieci, nie musi być dostateczną podstawą, by utracili oni prawo do żądania od nich alimentów. Aby rodzic utracił to prawo, jego zachowanie w stosunku do dzieci musi być rażąco niewłaściwe. Sytuacje rażącej niewłaściwości dookreślił Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 16 grudnia 1987 roku w sprawie o sygn. akt III CZP 91/86, stwierdzając, że z rażącą niewdzięcznością mamy do czynienie w sytuacji:
– zawinionego przez rodzica popadnięcia w niedostatek lub umyślnego wywołanie sytuacji prowadzącej do żądania świadczeń alimentacyjnych;
– zachowania godzącego w życie lub zdrowie członka rodziny;
– naruszanie godności dobrego imienia i innych dóbr osobistych członków rodziny.
Dziecko dążące do oddalenia powództwa może dodatkowo powołać się na art 5 k.c. oraz na art 144 k.r.o. udowadniając, że żądanie rodzica jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.